Prisc. part.

6Quidam autem stulte et contra usum auctorum participii paenultimam 7producunt et dicunt se hoc facere differentiae causa. Nullum 8enim participium veniens a verbis in ‘‑eo’ desinentibus, sive secundae 9seu quartae sint coniugationis, ‘‑i‑’ productam habet ante ‘‑tus’, ut ‘moneo 10monitus, habeo habitus, praetereo praeteritus’: Virgilius in octavo 11‘o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos’; 12‘obeo obitus’: idem in decimo 13‘morte obita qualis fama est volitare figuras’; 14‘adeo’ quoque ‘aditus’: Ovidius in fastis 15‘sol aditus ‘quod quaeris’ ait ‘ne vana labores 16nupta Iouis fratri tertia regna tenet’.’ 1De aditus igitur quantum ad praesens sufficienter diximus; latius 2autem de participio hoc tractatum est in libro singulari. Nunc hoc 3etiam sciendum, quod genetivus quoque supradicti participii paene 4in omnibus adsumpta o facit rei nomen, ut ‘iudicati iudicatio, 52, 5orati oratio, moniti monitio, lecti lectio’ ‘‑i‑’ paenultima in omnibus 6correpta. Quamvis igitur regula det nobis copiam tam in ‘‑us’ quam 7in ‘‑io’ terminationibus ‘‑uti’ in significationibus rerum, tamen auctorum 8usus nobis magis sunt observandi. Illud quoque sciendum, 9quod multa nomina verbalia participiis futuri temporis similia 10inveniuntur et a passivis quidem semper, ut ‘amandus’ nomen 11‘ὁ φιλητέος, ὁ φιληθησόμενος’ participium, ‘docendus’ nomen 12‘ὁ διδακτέος, ὁ διδαχθησόμενος’ participium; ‘legendus’ nomen 13‘ὁ ἀναγνωστέος’, participium ‘ὁ ἀναγνωσθησόμενος’; ‘adeundus’ 14nomen ‘ὁ προσελευστέος’, participium ‘ὁ προσελευσθησόμενος’. 4Et in futuri quidem temporis participiis passivis hoc evenit semper, 53, 5in activis autem non semper sed in quibusdam, et hoc in femininis, 6ut ‘armatura’ nomen ‘ἡ ὅπλισις’ participium ‘ἡ ὁπλίσουσα’, ‘litura’ 7nomen ‘ἡ ἀπαλοιφή’ participium ‘ἡ ἀπαλείψουσα’, ‘scriptura’ nomen 8‘ἡ γραφή’ participium ‘ἡ γράφουσα’. Est autem invenire nomina 9adiectiva hominum et mobilia in omnibus similia participiis 10praeteriti temporis etiam in declinatione, ut ‘doctus’ nomen ‘ὁ 11εὐπαίδευτος’, participium ‘ὁ παιδευθείς’, ‘armatus’ nomen ‘ὁ 12ὁπλίτης’, participium ‘ὁ ὁπλισθείς’. Et sciendum quod, si sint 13nomina mobilia, non possunt eadem etiam rerum esse ut ‘doctus, 14armatus’; et contra, si sint rerum, non etiam hominum adiectiva, ut 15‘monitus, aditus’. Sunt etiam quaedam rerum vocabula quae participiis 16neutris praeteriti temporis similia sunt, ut ‘factum’ nomen ‘τὸ 17ἔργον’, participium ‘τὸ γεγονός’, ‘visum’ nomen ‘ἡ ὀπτασία’, participium 18‘τὸ ὁραθέν’. Et quando etiam praesentis participiis similia 19inveniuntur nomina adiectiva, ut ‘sapiens’ nomen ‘ὁ σοφός’, participium 20‘ὁ φρονῶν’, ‘amans’ nomen ‘ὁ ἐραστήϛ’, participium ‘ὁ ἐρῶν’. 21Sed nomen genetivo, participium autem ablativo coniungitur secundum 22verbi iuncturam, ut 23‘natus et ipse dea’ 24‘ὁ τεχθεὶς ἐκ θεᾶς’: natus autem deae ‘ὁ υἱὸς θεᾶς’ dicitur. 1‘Virum’ quae pars orationis? Nomen. Quid est nomen? Pars 2orationis uniuscuiusque rei suppositae communem vel propriam 3qualitatem significans. Quot accidunt nomini? Quinque, qualitas 4sive species, genus, ||numerus, figura, casus sive declinatio. Nam 54, 5comparatio non bene inter accidentia potest poni, quia non est 6generale accidens nec in omnibus invenitur nominis speciebus 7sicut supradicta quinque. Non est enim species nominis in qua non 8invenias et qualitatem et genus et numerum et figuram et casum; 9comparatio autem nisi in adiectivis non invenitur. Dic igitur, ‘vir’ 10cuius est speciei? Primitivae (potest tamen et a ‘vireo’ verbo esse 11derivatum), et est appellativum et significat corpus animale. Cuius 12est generis? Masculini. Unde hoc possumus scire? Tam ab ipsa 13natura eius quod significatur quam a terminatione et declinatione. 1Omnia enim in ‘‑ir’ desinentia, quae propria sunt hominum, masculina 2sunt et secundae declinationis, ut ‘vir viri, levir leviri, Trevir 3Treviri’ et similia. Cur per ‘v’ scribitur? Quia omnia nomina a ‘vi‑’ 4syllaba incipientia per ‘v‑’ scribuntur exceptis ‘bitumen’ et ‘bilis’, quando 54, 5‘fel’ significat, et illis quae a bis adverbio componuntur, ut ‘biceps, 6bipatens, bivium’. Cur sonum videtur habere in hac dictione ‘‑i‑’ vocalis 7‘‑y‑’ litterae Graecae? Quia omnis dictio a ‘vi‑’ syllaba brevi incipiens 8‘‑d‑’ vel ‘‑t‑’ vel ‘‑m‑’ vel ‘‑r‑’ vel ‘‑x‑’ sequentibus, hoc sono pronuntiatur, ut ‘video 9videbam videbo’; quia in his temporibus ‘vi‑’ corripitur, mutavit sonum 10in ‘y‑’; in praeterito autem perfecto et in aliis in quibus producitur 11naturalem servavit, ut ‘vidi videram vidissem videro’. Similiter 12‘vitium’ mutat sonum quia corripitur; ‘vita’ autem non mutat quia 13producitur; similiter ‘vim’ mutat quia corripitur; ‘vimen’ autem non producitur 14ideoque non mutat; similiter ‘vir’ et ‘virgo’ mutant quia 15corripiuntur, ‘virus’ autem et ‘vires’ non mutant quia producuntur; 16‘vix’ mutat quia corripitur, ‘vixi’ non mutat quia producitur. Hoc 17idem plerique solent etiam in illis dictionibus facere in quibus a ‘fi‑’ 18brevi incipiunt syllabae sequentibus supra dictis consonantibus, ut 19‘fides, perfidus, confiteor, infimus, firmus’. Sunt autem qui non adeo 20hoc observant, cum de ‘vi‑’ nemo fere dubitat. Cuius est numeri 21‘virum’? Singularis. Dic pluralem. ‘Viri’. Cuius figurae? Simplicis. 10Fac ab eo compositum. ‘Semivir, duumvir, triumvir, quinquevir, 11septemvir, decemvir, centumvir, levir’ [frater mariti], ‘virbium’ quoque 12‘virum bis dictum’ tradunt, ‘viripotens, virago’ et ‘virgo, vir illustris, 13vir devotus, vir magnificus, vir spectabilis’, quae omnia ideo 14composita accipimus quia sub uno accentu pronuntiantur. Cuius 55, 15est casus ‘virum’? Accusativi singularis. Fac ab eo derivativa. Hic et 16‘haec virilis’ et ‘hoc virile’ et ‘virilitas’; ‘virtutem’ quoque hinc quidam 17derivari volunt. Fac adverbium. ‘Viritim’, quod Graeci ‘ἀνδρακάς’ 18dicunt, id est per singulos viros. 1‘‑Que’ quae pars orationis? Coniunctio. Quid est coniunctio? 2Pars orationis connectens ordinansque sententiam. Quot accidunt 3coniunctioni? Tria, potestas ordo figura. Cuius potestatis est ‘‑que’? 4Copulativae. Cuius ||ordinis? Postpositivi. Cuius figurae? Simplicis. 55, 5Quem habet accentum? Haec et aliae duae coniunctiones, ‘‑ve’ 6scilicet et ‘‑ne’, apud Latinos sunt inclinativae, quas Graeci 7‘ἐγκλιτικάς’ vocant; solent enim suos accentus in extrema syllaba 8praecedentis dictionis remittere ut ‘virumque, subiectisve, tantone’. 9‘‑Ne’ autem saepissime ‘‑e’ abiciens apostropho notatur non solum 10vocali sed etiam consonante subsequente ut 11‘tanton me crimine dignum’. 12Fac compositum ab eo quod est ‘‑que’: ‘atque, neque, quoque’. ‘Nec’ 13quoque a ‘neque’ factum est per apocopen extremarum vocalium et, 14quia in fine syllabae ‘‑q’ scribi non poterat, transivit in ‘‑c’. 9‘Cano’ quae pars orationis? Verbum. Quid est verbum? Pars 56, 10orationis cum tempore et modis et significationibus. Quot accidunt 11verbo? Modi formae significationes coniugationes numeri figurae 12tempora personae quoque in plerisque. Cuius est modi ‘cano’? Indicativi. 13Cuius formae? Perfectae. Quam aliam formam habet hoc 14verbum? Frequentativam. Quae est? ‘Canto cantas cantat’. A participiis 15enim praeteritis solent fieri frequentativa plerumque, ut 16‘habitus habito habitas habitat, scriptus scripto scriptas scriptat, 17cursus curso cursas cursat, domitus domito domitas domitat, volutus 18voluto volutas volutat’. Ideo autem diximus plerumque quia ‘ago 19agito’ facit et ‘lego legito’ et ‘nosco noscito’ et ‘scisco sciscitor’. Cuius 20est significationis ‘cano’? Activae. Cur? Quia facit passivum ‘canor’. 1Cuius est coniugationis? Tertiae correptae. Unde hoc certum est? 2Quia et prima persona ante ‘‑o’ consonantem habet, quod in tertia 3producta sive quarta coniugatione inveniri non potest, et quod non 4solum in secunda persona ‘‑is’ finalis corripitur, ‘cano canis’, sed etiam 56, 5in plurali numero in prima et secunda persona ‘‑i‑’ paenultima corripitur. 6Itaque antepaenultima in his acuitur personis, ut ‘canimus 7canitis’; nec non imperativus et infinitivus ‘‑e’ correptam habentes, 8sicut etiam Donatus docet, manifestissime id ostendunt. Cuius est 9numeri? Singularis. Dic pluralem. ‘Canimus’. Cuius figurae? Simplicis. 10Fac compositum ab eo. ‘Succino, occino, concino’. Cuius est 11temporis? Praesentis. Dic praeteritum perfectum. ‘Cecini’. Cur? 12Quia verba in ‘‑no’ desinentia si tertiae sint coniugationis in ‘‑vi’ faciunt 13praeteritum, ut ‘sterno stravi, cerno crevi, sperno sprevi, lino levi’; 14‘pono’ quoque antiqui ‘posivi’ secundum analogiam dicebant quod 15nunc ‘posui’ dicimus. ‘Cano’ autem ideo ‘cecini’ dixerunt ne, si ‘cavi’ 16secundum analogiam dicerent, non a ‘cano’ nasci videretur, sed ab 17eo|| quod est ‘caveo’. Ab eo tamen composita in ‘‑ui’ divisas faciunt 18praeteritum, ‘concino concinui, succino succinui, occino occinui’. 14Dic participia activa. ‘Canens’ et ‘canturus’. Passiva. ‘Cantus’ et ‘canendus’. 57, 15Fac ab eis nomina. ‘Cantus’ ‘ἡ ᾠδή’ et ‘cantio’ et ‘cantor’ et ‘cantrix’ 16et ‘cantilena’, et a frequentativis (duo autem sunt, ‘canto’ et ‘cantito’) 17‘cantatio’ et ‘cantatus’ et ‘cantator’ et ‘cantatrix’. ‘Concinnus’ quoque a 18‘canendo’ compositum est.