Ps. Aug. reg.

1‘Iste’ similiter et ‘ipse’ ad formam superiorem declinabis 2tam ad genera quam etiam ad numeros. Sane quaestio est in hoc 3pronomine, quare, cum ‘istud’ et ‘illud’ in genere neutro ‹dicamus›, 4dicamus ‘ipsum’, ut ait Virgilius 5‘atque ipsum corpus amici’, 6non [dixit] ‘ipsud’. Sed haec quaestio solvitur hoc modo: antiqui 7enim magis ‘ipsus’ dicebant in nominativo singulari generis mas­ 8culini quam ‘ipse’. scriptores pronomen hoc ad formam nominis transtulerunt et, 9quomodo in nomine ‘iustus, iusta, iustum’ dicimus et ‘perfectus, 10perfecta, perfectum’, sic enuntiaverunt hoc pronomen ‘ipsus, 11ipsa, ipsum’, non ‘ipsud’, quomodo ‘istud’ et ‘illud’. |Hanc antiquitatis rationem attendentes artis 12scriptores pronomen hoc ad formam nominis transtulerunt et, 13quomodo in nomine ‘iustus, iusta, iustum’ dicimus et ‘perfectus, 14perfecta, perfectum’, sic enuntiaverunt hoc pronomen ‘ipsus, 15ipsa, ipsum’, non ‘ipsud’, quomodo ‘istud’ et ‘illud’. | 5Nunc dicendum de infinitis: num. sing. nom. ‘qui’, gen. 6‘cuius’, dat. ‘cui’, acc. ‘quem’, voc. ‘o qui’, abl. ‘a quo’ et plur. 7nom. ‘qui’, gen. ‘quorum’, dat. ‘quis’ vel ‘quibus’, ut Virgilius 8‘quis ante ora patrum’, 9acc. ‘quos’, voc. ‘o qui’, abl. ‘a quis’ vel ‘a quibus’; feminino genere 2, 10nom. ‘quae’, gen. ‘cuius’, dat. ‘cui’, acc. ‘quam’, voc. ‘o quae’, 11abl. ‘a qua’ et plur. nom. ‘quae’, gen. ‘quarum’, dat. ‘quis’, acc. 12‘quas’, voc. ‘o quae’, abl. ‘a quibus’; genere neutro nom. ‘quod’, 13gen. ‘cuius’, dat. ‘cui’, acc. ‘quod’, voc. ‘o quod’, abl. ‘a quo’ et 14plur. nom. ‘quae’, gen. ‘quorum’, dat. ‘quis’ (sed iam secundum 15usum ‘quibus’ dicimus), acc. ‘quae’, voc. ‘o quae’, abl. ‘a quibus’. 1Antiqui ‘quis’ genere communi dixerunt: nom. ‘hic’ et 2‘haec quis’, gen. ‘huius quis’, dat. ‘huic qui’, acc. ‘hunc’ et ‘hanc 3quem’, voc. ‘o quis’, abl. ‘ab hoc’ et ‘ab hac qui’. Inde venit ablativus 4exiens in ‘bus’; ‘a quis’ autem ablativus pluralis ab ablativo 2, 5venit, qui exit in ‘o’, quomodo in regula nominum ablativus, 6cum exierit in ‘o’, dativum pluralem in ‘is’ mittit, ut a ‘iusto’ 7‘iustis’, a ‘docto’ ‘doctis’, a ‘perfecto’ ‘perfectis’, a ‘fortunato’ ‘fortunatis’. 8Ergo, ut superius dixi, antiqui ‘hic’ et ‘haec quis’ dixerunt 9et, quomodo in nominibus ‘hic’ et ‘haec similis’, ‘hic’ et 10‘haec agilis’, ‘hic’ et ‘haec facilis’, ‘hic’ et ‘haec nobilis’, sic et in 11pronominibus ‘hic’ et ‘haec quis’ et ‘ab hoc’ et ‘ab hac qui’. Inde 12Virgilius, cum de socia Camillae diceret, ait 13‘quicum partiri curas’, 14id est ‘cum qua partiri curas’. 5Item sunt alia infinita quasi interrogativa: ‘uter’, et declinatur 6nom. ‘uter’, gen. ‘utrius’, dat. ‘utri’, acc. ‘utrum’, voc. ‘o 7uter’, abl. ‘ab utro’ et plur. nom. ‘utri’, gen. ‘utrorum’, dat. ‘utris’, 8acc. ‘utros’, voc. ‘o utri’, abl. ‘ab utris’. 9Inde addita in compositione ‘que’ syllaba facit ‘uterque’ 2, 10et significat ambos, sed tamen singulari sono est et significatione 11duali. Nam, cum dixit Virgilius 12‘constitit in digitos extemplo arrectus uterque’, 13duo significati sunt, cum dixit ‘uterque’; cum autem dixit ‘arrectus’, 14†voluit expectare pluralitatem, ut sit plurale in ‘utrique’†. 15Sed hoc interest, quia ‘uterque’, licet duo significet, tamen solos 16duo; ‘utrique’ autem duo significat, sed ut in singulis multi sint: 17si dicam ‘utrique exercitus’, duo significo, sed in singulis turbam 18intellegi volo. Haec quidem distincta sunt, sed iterum auctoritate 19confusa sunt. Nam, cum ait Virgilius 20‘super utraque quassat 21tempora’, 22confudit: dicere enim debuit ‘super utrumque tempus’; loquebatur 23enim de duobus temporibus tantum, cui utrique tempori 24sufficiebat accusativo, ut diceret ‘utrumque quassat tempus’. 1Ergo, ut declinavimus masculinum pronomen, sic femininum 2declinamus: nom. ‘utra mulier’, gen. ‘utrius mulieris’, 3dat. ‘utri mulieri’, acc. ‘utram mulierem’, voc. ‘o utra mulier’, 4abl. ‘ab [hac] utra muliere’ et plur. nom. ‘utrae mulieres’, gen. 2, 5‘utrarum mulierum’, dat. ‘utris mulieribus’, acc. ‘utras mulieres’, 6voc. ‘o utrae mulieres’, abl. ‘ab utris mulieribus’. Sic neutro nom. 7‘utrum mancipium’, gen. ‘utrius mancipii’, dat. ‘utri mancipio’, 8acc. ‘utrum mancipium’, voc. ‘o utrum mancipium’, abl. ‘ab utro 9mancipio’ et plur. nom. ‘utra mancipia’, gen. ‘utrorum mancipiorum’, 10dat. ‘utris mancipiis’, acc. ‘utra mancipia’, voc. ‘o utra 11mancipia’, abl. ‘ab [his] utris mancipiis’. 12Sic declinamus eius contrarium, quod est ‘neuter’, id est 13masculino ‘neuter’, feminino ‘neutra’, neutro genere ‘hoc neutrum 14mancipium’. Unde usus iam arripuit ut dicamus ‘generis neutri’, 15cum dicere debeamus ‘generis neutrius’, quo|modo ‘utrius’. 16Addita in compositione ‘que’ syllaba declinatur pronomen 17ipsum ad regulam supra dictam: in masculinis ‘uterque’, in femininis 18‘utraque’, in neutris ‘utrumque’; sic plurali in masculinis 19‘utrique’, in femininis ‘utraeque’, in neutris ‘utraque mancipia’. 20Est et aliud pronomen: nom. ‘ullus’, gen. ‘ullius’, dat. ‘ulli’, 21acc. ‘ullum’, voc. ‘o ulle’, abl. ‘ab ullo’ et plur. nom. ‘ulli’, gen. 22‘ullorum’, dat. ‘ullis’, acc. ‘ullos’, voc. ‘o ulli’, abl. ‘ab ullis’; femininum 23nom. ‘ulla’, gen. ‘ullius’, dat. ‘ulli’, acc. ‘ullam’, voc. ‘o 24ulla’, abl. ‘ab ulla’ et plur. nom. ‘ullae’, gen. ‘ullarum’, dat. ‘ullis’, 25acc. ‘ullas’, voc. ‘o ullae’, abl. ‘ab ullis’; neutrum nom. ‘ullum’, 26gen. ‘ullius’, dat. ‘ulli’, acc. ‘ullum’, voc. ‘o ullum’, abl. ‘ab ullo’ et 27plur. nom. ‘ulla’, gen. ‘ullorum’, dat. ‘ullis’, acc. ‘ulla’, voc. ‘o ulla’, 28abl. ‘ab ullis’. 1Ad hanc formam declinabis et ‘nullus, nulla, nullum’, sic 2et ‘alius, huius alius, huic alii’, sic ‘alter, huius alterius, huic alteri’, 3sic ‘totus, huius totius, huic toti’, sic ‘solus, huius solius, huic 4soli’, sic ‘unus, huius unius, huic uni’, unde Virgilius 2, 5‘huic uni forsan potui succumbere culpae’.