Ars Ambian. rec. A

253Incipit tertia declinatio 254Quomodo intelleguntur nomina tertiae declinationis 255in ultimis syllabis? Ita: nominatiuus huius ‹declinationis› multas 256formas habet in singulari numero atque aliquando breuis, aliquando 257longus. Omnia latina nomina, quae in tertia declinatione 258‹declinantur›, aut in ‘‑e’, ut ‘rete’, aut in ‘‑o’, ut ‘uirgo’, aut in ‘‑el’, ut ‘mel’, 259aut in ‘‑il’, ut ‘uigil’, aut in ‘‑ul’, ut ‘consul’, aut in ‘‑n’, ut ‘carmen’, aut in 260‘‑or’, ut ‘doctor’, aut in ‘‑t[e]’, ut ‘caput’, terminantur. Nominatiuus et 261uocatiuus semper in tertia declinatione similes sunt et breues 262sunt. Quae ‹ue›ro nomina terminantur nominatiuo in ‘‑as’, ut 263‘facultas’, aut in ‘‑on’, ut ‘Mempnon’, aut in ‘‑c’, ut ‘allec’, aut in duas 264consonantes, ut ‘mons, glans, dens, mercs, urbs’, aut in duplicem, ut ‘rex’, 265aut monosyllaba in ‘‑ol’, ut ‘sol’, aut in ‘‑al’, ut ‘sal’, aut in ‘‑ur’, ut 266‘fur’, aut in ‘‑ar’, ut ‘far’, aut in ‘‑es’, ut ‘pes’, aut in ‘‑is’, ut ‘glis, uis’, aut 267in ‘‑er’, ut ‘uer’, aut in ‘‑us’, ut ‘pus’, aut in ‘‑os’, ut ‘ros’, aut in ‘‑ors’, 268ut ‘sors’, aut in ‘‑or’, ut ‘cor’, nominatiuo et uocatiuo longi sunt. 269Dissillaba in ‘‑er’, ut ‘pater f‹r›ater’, in ‘‑ar’, ut ‘Cessar’, et 270omnia in ‘‑a’, ut ‘dogma’, aut in ‘‑ur’, ut ‘femur’, aut in ‘‑is’, ut 271‘omnis’, nominatiuo et uocatiuo breues sunt. Genetiuus 272singularis tertiae declinationis in ‘‑is’ exit et semper breuis est. 273Datiuus in ‘‑i’ longus. Accusatiuus in ‘‑em’ aut in ‘‑im’| breuis 274est. Vocatiuus, ut diximus, regulam nominatiui sequitur in 275longitudine et breuitate. Ablatiuus in ‘‑e’ breuis, excepto ‘fame’; 276quando uero in ‘‑i’, longus est, ut ‘ab hac naui’. Nominatiuus 277et accusatiuus et uocatiuus plurales in masculino et 278feminino in ‘‑es’ terminantur et longi sunt; neutra uero in 279‘‑a’ exiunt et breues sunt. Genetiuus, datiuus, ablatiuus 280plurales in tercia declinatione breues sunt semper; 281datiuus et ablatiuus in ‘‑bus’ terminantur; genetiuus ‘‑i‑’ ante 282‘‑um’ habet, ut ‘nauium’; aliquando non habet, ut ‘regum’. 283Masculina et neutra quae in ‘‑us’ terminantur in tertia 284declinatione breuia sunt, ut ‘lepus’; neutrum, ut ‘tempus, nemus’ et 285reliqua. Feminina uero aliquando producuntur in nominatiuo 286et uocatiuo, ut ‘uirtus, iuuentus, senectus’. Omnia no‹mina› 287commonia trium generum in ‘‑ix’, ut ‘felix’, in ‘‑ens’ ut ‘uechimens’, 288in ‘‑ans’, ut ‘constans’, in ‘‑ox’, ut ‘atrox’, aut in ‘‑ax’, ut ‘rapax’, in ‘‑i’ 289mittunt ablatiuum et ‘‑i‑’ ante ‘um’ habent in genetiuo plurali; 290sed quando propria sunt in ‘‑e’ mittunt ablatiuum, ut ‘Felice’, 291‘Vechimente’ et reliqua. Omnia nomina quae habent genetiuum 292similem nominatiuo, ut ‘haec nauis, ignis, turris, ratis’, in ‘‑i’ mittunt 293ablatiuum, licet raro in ‘‑e’; et quae habent accusatiuum in ‘‑im’, 294ut ‘pupis pupim, sitis, securis, coruis, febris, beluis’. Et nomina neutra 295in ‘‑al’ ut ‘tribunal’, et nomina neutra adiecta in ‘‑e’, ut ‘hoc uitale, 296ostile’, in ‘‑i’ mittunt ablatiuum. Fortia enim in ‘‑e’, ut ‘hoc mare’, 297ut ‘hoc rete’, aliquando in ‘‑i’, aliquando in ‘‑e’ mittunt ablatiuum. 298Quae du‹a›bus crescunt syllabis in genetiuo ablatiuum in ‘‑i’ 299mittunt, ut ‘hic suppellex, huius subpellectilis, ab hoc subpellectili’; ita 300‘preceps, anceps’. 300Tertia declinatio habet litteras terminales X: ‘‑a’, ‑e, ‑o, 301‑c, ‑l, ‑n, ‑r, ‑s, ‑t, ‑x’ – ali‹i› addunt ‘‑i’, ut ‘gummi, sinapi’, et 302‘‑m’ ut ‘nequam’ –, ut ‘‹...› hoc munile, hic’ et ‘haec homo, hoc lac, hic 303sol, hoc nomen, hic orator, haec ciuitas, hoc caput, hic et haec felix’; et 304XL (alii L et octo) syllabas terminales habet, ut ‘‑a, ‑e, ‑o, ‑ac, 305‑ec, ‑ut, ‑al, ‑al, ‑el, ‑il, ‑il, ‑ol, ‑ul, ‑ ēn, ‑ ēn,| ‑ōn, ‑on, 306‑ār, ‑ar, ‑ēr, ‑er, ‑ir, ‑ōr, ‑or, ‑ūr, ‑ur, ‑ās, ‑as, ‑ēs, ‑es, 307‑ īs, ‑is, ‑os, ‑ūs, ‑us, ‑āx, ‑ax, ‑ēx, ‑ex, ‑ōx, ‑ox, ‑ūx, 308‑ux, ‑aex, ‑aus, ‑aes, ‑ūis, ‑uis’. Item i‹n› duas consonantes 309ut ‘‑als, ‑alx, ‑anx, ‑ans, ‑ors, ‑abs, ‑arxs, ‑ers, ‑ebs, ‑ens, 310‑ems, ‘erx, ‑erps, ‑irps, ‑ōns, ‑ons, ‑obs, ‑urbs, ‑ubs, ‑uns’. 311Quomodo declinatur nomen neutrum in ‘‑a’ in tercia 312declinatione? Ita: ‘hoc dogma, huius dogmatis, huic dogmati, 313hoc dogma, o dogma, ab hoc dogmate’; pluraliter: ‘haec dogmata, 314horum dogmatum, his dogmatibus, haec dogmata, o dogmata, ab 315his dogmatibus’. Sic declinantur ‘sagma, flegma, enegma, migma, 316fantasma, crisma, baptisma, poema, thema, anathema, problesma, 317diadima, stemma, caeliuma, toriuma, toregma, plasma, stigma, 318emblima, scema, paradigma’ et reliqua. Haec nomina neutra 319sunt et greca sunt et tertiae declinationis sed alia de ipsis 320feminini generis et primae declinationis fuerunt; alii dicunt 321‘ebdoma’ femininum genus esse: ‘haec ebdoma, huius ebdomadis’ 322et reliqua. 323Quomodo declinatur nomen neutrum in ‘‑e’? Ita: ‘hoc 324luminare, huius luminaris, huic luminari, hoc luminare, o luminare, 325ab hoc luminare’ uel ‘luminari’; pluraliter: ‘haec luminaria, horum 326luminarium, his luminaribus, haec luminaria, o luminaria, ab his 327luminaribus’. Ita declinantur fortia, ut ‘presepe, mare, rete, altare, 328munile, cocliare, superliminare’ et reliqua; et multa adiecta, ut ‘omne, 329mirabile, stabile’ et alia multa. 330Ita masculinum in ‘‑o’: ‘hic sermo, huius sermonis, huic 331sermoni, ‹hunc› sermonem, o sermo, ab hoc sermone’; pluraliter: 332‘hi sermones, horum sermonum, his sermonibus, hos sermones, o 333sermonies, ab his sermonibus’. Et ita declinantur masculina, ut ‘ordo, 334draco, praedo, latro, cardo, stelleo’ – fit uero ‘stelleo’ genus serpentis, 335et quando uident eum alii serpentes magno pauore timent – , 336‘praeco, fullo, spado, crabro, leo, caupo, mucro’, ‘hic’ et ‘haec homo, leno, 337comedo, Chilo, bu[r]bo, uespello, margo’. Ita feminina: ‘haec imago, 338huius imaginis, huic imagini, hanc imaginem, o imago, ab hac imagine’; 339pluraliter: ‘hae imagines,harum imaginum’ et reliqua. Ita declinantur 340‘origo, rubigo, nigrido, formido, urido, conpago, propago, dulcido, 341indago, albugo,| salsugo, turpido, magnitudo, altitudo, latitudo, 342longitudo, fortitudo, rectitudo, beatitudo, amaritudo, solitudo, habitudo, 343pulchritudo, mans‹u›etudo’. Quaedam de supradictis masculinis 344obseruant ‘‑o’ in oblicis cassibus, ut ‘sermo’ et alia multa; quaedam 345non obseruant, ut ‘margo, homo, cardo’; et feminina quae ‘‑i‑’ ante ‘‑o’ 346habent eam obseruant in oblicis casibus, ut ‘cogitatio, natio, adiectio’ 347et reliqua. Item masculina propria, ut ‘Appollo, Nero, Cato, Cicero’. 348Item propria feminina, ut ‘Iuno, Dido’. Item communia inter 349masculinum et neutrum, ut ‘duo, ambo’: et ita declinatio[nem]: 350‘duo’ – producit ‘‑o’ in masculino, et in neutro correpta –, ‘duum’, 351‘duobus, duo, duo, duobus’; feminino: ‘duae, duarum, duobus, duas, duae, 352duabus’. Et ita ‘ambo’ declinatur et ‘ambae’ et non habet singularem 353numerum. Alii uero declinant ista nomina secundum regulam 354secundae declinationis ita dicentis: ‘duo, duorum’ et reliqua. 355‘Octo’ uero commune III generum et imdeclinabile est; similiter 356et ‘tabo’, id est ablatiuo. 357IIII nomina in ‘‑i’ inueniuntur: duo greca, ut ‘gummi, 358sinapi’, quae aptota sunt exceptis genetiuis, ut ‘huius gummis, 359huius sinapis’; et II latina, ut ‘hic’ et ‘haec’ et ‘hoc fru‹g›i, nihili’, quamuis 360inuenitur ‘nihilum nihili’. 361Neutra ita in ‘‑[h]ac’: ‘hoc lac, huius lactis, lacti, lac, lac, lact[a]e’. 362‘Lactes’ enim pluraliter aliam significationem habet. 363Ita in ‘‑[h]ec’: ‘hoc allec, huius allecis, huic alleci, hoc allec, o 364allec, ab hoc allece’. 365Ita in ‘‑ut’ unum nomen netrum, ut ‘hoc caput, huius capitis’ 366et reliqua; pluraliter: ‘haec capita’ et reliqua. Neutrum in his tribus 367terminationibus inuenitur, sed apud Priscianum ‘hic sincaput, 368huius sincapitis’ inuenimus. 369Ita neutra in ‘‑al’: ‘hoc animal, huius animalis’; pluraliter: 370‘haec animalia’ et reliqua. Ita declinantur alia neutra: ‘ceruical, 371tribunal, crismal’, et unum masculinum, ut ‘hic sal, huius salis, sali, 372salem, sal, ab hoc sale’; pluraliter sub alio intellecto, ‘hi sales’; alii 373dicunt neutrum, ut ‘hoc sal’. Et sic scribebantur ista nomina 374apud antiquos: ‘hoc ceruicale, tribunale’ et reliqua. Et unum 375proprium masculinum, ut ‘hic Channibal, huius Chanibalis’ et 376reliqua.