Vel. orth.

1Atque has [tres] litteras semivocales plerique tradiderunt. 2Verrio Flacco placet mutas esse, quoniam a mutis incipiant, 3una a ‘c’, altera a ‘d’. Quod si quos mouet, quod ‹in› 4semivocalem desinant, «sciant» inquit «‘z’ litteram ‘sd’ scribi ab 5iis qui putant illam ex ‘s’ et ‘d’ constare, ut sine dubio muta finiatur». 6Mihi videtur nec aliena ‹latino› sermoni fuisse, cum 7inveniatur in carmine Saliari, et esse aliud ‘ζ’ aliud σίγμα καὶ ‘δ’, 8nec eandem potestatem nec eundem sonum esse, sed secundum 9diuersas dialectos [id est linguas] enuntiari. Dores enim 10‹scimus› dicere ‘μελίσδειν’, alios ‘μελίζειν’. Nec ideo tamen 11eadem littera est, non magis quam cum alii ‘κεβαλήν’ alii 12‘κεφαλήν’, alii ‘ὄππατα’ alii ‘ὄμματα’, alii ‘θάλαττα‹ν’ alii 13‘θάλασσαν’› dicunt, cum idem dicant. Nam et ipsum ‘παίζειν’ 14apud alios dicitur ‘παίσδειν’. Non idem est ‘z’ et ‘‹s›d’, sic quomodo 15non idem est σίγμα ‹καὶ ‘δ’› et ‘ζ’. Denique siquis secundum 16naturam vult excutere hanc litteram [id est z], inveniet 17duplicem non esse, si modo illam aure sinceriore exploraveri[n]t. 18Nam et simpliciter scripta aliter sonare potest, aliter geminata, 19quod omnino duplici litterae non accidit ut geminetur. 20Scribe enim per unum ‘ζ’ et consule aurem: non erit 21‘ἀζηχής’ quomodo ‘ἀζζηχής’, sed geminata[e] eadem ‘ἀζζηχής’ 22quomodo ‘ἀσσηχής’. Et plane siquis supervenerit me dicente 23sonum huius litterae, inveniet eundem tenorem, ‹a› quo coeperit. 24Siquis ‘ψ’| aut ‘ξ’, novissimum audiet ‘s’, ex prioribus 25autem litteris, unde hae duplices incipiunt, sonum nullum. 1Ex mutis evellunt quidam ‘h’ litteram, tamquam sonus 2magis sit, quam littera, et accedens litterae. Et utuntur auctoritate 3Graecorum, apud quos ut supervacua sublata est. Fuisse 4tamen et apud illos manifestum est ex veteribus scriptis et ex 4, 5eo quod hodie, cum apud illos numeri prima semper littera nominis 6quo significantur notentur, ut ‹‘∆’› ‘δέκα’, ‹‘Π’› ‘πεντἡκοντα’, 7‘ἑκατόν’ per ‘Η’ notant[ur]. Unde apparet hanc litteram 8loco adspirationis non fuisse, alioquin per ‘E’ notarent. Qui 9igitur illam litteram vindicant, ostendunt eam eiusdem esse 10‹potestatis›, quae consonantis est. Nam et in metro asserit 11sibi hanc potestatem, unde et apud Homerum non videntur vitiosi 12versus qui hac adspiratione supplentur: 13ἦ ὀλίγον οἱ παῖδα ἐοικότα γείνατο Τυδεύς. 14Et hoc [adeo] amplius adeo littera est, ut possit videri etiam 15vicem duarum consonantium implere, ut: 16ὡς εἰπὼν τόξον μὲν ἀπὸ ἕο θῆκε χαμᾶζε. 17Et tale quidem exemplum apud nos non animadverti, ceterum 18superioris similia multa, ut: 19ille latus niveum molli fultus hyacintho. 20Accedit hu[i]c quod, si accedens littera‹e› esset, cum ipsa littera 21enuntiaretur. Nunc uero et ante vocalem et post vocalem sonat: 22sic quomodo alia est syllaba ‘ca’, alia ‘ac’, et alia ‘ba’, alia 23‘ab’, sic alia ‘ha’, alia ‘ah’. Nam quod ex hoc quoque existimant quidam colligi 24posse consonantem ‹esse› et adsignificantem, quod aut accedens 25aut recedens immutat significationem, siquidem aliud 26est ‘hira’, aliud ‘[d]ira’ † canam exemplum † nam mu‹l›ta nomina 27et correpta syllaba aliud significant et producta, quomodo 28aliud si pro|ducas ‘pila’ et corripias ‘pila’; et loco rursus transmutatus 29accentus partes quoque orationis immutat, ut aliud est 30‘círcum’, aliud ‘circúm’, aliud ‘érgo’, aliud ‘ergô’. Illa igitur quae 31superius dixi, valentius adspirationem hanc adserunt, ut loco 32litterae habeatur. 5Hinc supersunt ex mutis ‘k’ [et c] et ‘q’, de quibus 6quaeritur an scribentibus sint necessariae. 7Et qui ‘k’ expellunt, notam dicunt esse magis quam 8litteram, qua significamus ‘kalumniam, kaput, kalendas’; hac 9eadem nomen ‘Kaeso’ notatur. Non magis igitur in numero litterarum 4, 10esse oportere quam illam notam qua ‘centuria’ et qua 11[c conversum quo] ‘Gaia’ significatur. Quod notae genus videmus 12in monumentis, cum quis libertus mulieris ostenditur: 13‘Gaias’ enim generaliter a specie omnes mulieres accipere voluerunt. 14At qui illam esse litteram defendunt, necessariam putant 15iis nominibus quae cum ‘a’ sonante ha[n]c littera[m] 16inchoant. Unde etiam religiosi quidam epistulis subscribunt ‘karissime’ 17per ‘k’ et ‘a’. Quod si ideo necessaria vide[n]tur, verendum 18est ne et alias litteras requiramus, quibus aut ‘Cicero’ 19scribatur aut ‘Commodus’. 1De ‘q’ quoque littera quaesitum est, et multi illam 2excluserunt, quoniam nihil aliud sit quam ‘c’ et ‘u’ et non minus 3possit scribi ‘quis’ per ‘c’ et ‘u’ et ‘i’ et ‘s’. Nam ipsa quoque nota 4qua scribitur, si modo antiquam litterae figuram spectes, ostendit 4, 5‘c’ esse et ‘u’ pariter litteras in‹ter› se confusas; ideoque nonnulli 6‘quis’ et ‘quae’ et ‘quid’ per ‘q’ et ‘i’ et ‘s’ scripserunt et per 7‘q’ ‘a’ ‘e’ et per ‘q’ [a] ‘i’ ‘d’, quoniam scilicet in ‘q’ esse‹t› [c] et 8‘u’. Et de hoc quidem in posterioribus, ubi loquendum de orthographia, 9dicemus. Nunc ad quaestiones quae incidunt in rationem 10scribendi transeundum est.| 1Ingredienti mihi rationem scribendi occurrit statim ita 2quosdam censuisse esse scribendum ut loquimur et audimus, 3alios interdum contra ac loquimur et audimus. Nam ita sane se 4habe[n]t non numquam forma enuntiandi, ut litterae in ipsa 5, 5scriptione positae ‹non› audiantur enuntiatae. Sic enim cum 6dicitur ‘illum ego’ et ‘omnium optimum’, ‘illum’ et ‘omnium’ 7aeque ‘m’ terminat nec tamen ‹in› enuntiatione apparet. ‹At› 8cum dicimus ‘hic est ille’, unum ‘c’ scribimus et duo audimus, 9quod apparet in metro. Nam: 10hoc erat alma parens quod me per tela per ignes 11eripis, 12si unum ‘c’ hanc syllabam exciperet, acephalus esset versus nec 13posset a longa syllaba incipere, quae est heroico metro necessaria. 14Ergo scribendum per duo ‘c’ ‘hocc erat alma parens’ aut 15confitendum quaedam aliter scribi, aliter enuntiari. Nam quibusdam 16litteris deficimus, quas tamen sonus enuntiationis arcessit, 17ut cum dicimus ‘virtutem’ et ‘virum fortem consulem 18Scipionem’ [isse] per ‘i’ isse fere ad aures peregrinam litteram 19inuenies. Et in plerisque Cicero videtur auditu emensus scriptionem, 20qui et ‘Aiiace‹m›’ et ‘Maiiam’ per duo ‘i[i]’ scribenda 21existimauit (cum unum esse animadvertendum, siquidem potest 22et per unum ‘i’ enuntiari, ut scriptum est). Unde illud ‹quod› 23pressius et plenius sonet per duo ‘i’ scribi oportere existimat, 24sic et ‘Troi‹i›am’ et siqua talia sunt. Inde crescit ista geminatio 25et incipit per tria ‘i’ scribi ‘coiiicit’, ut prima syllaba sit ‘coi’, sequentes 26duae ‘ii’ ‘cit’. |Nam si est a[liud] ‘iacit’, pro ‘a’ ‘i’ substituitur, 27ut vocalis obtineat manente priore ‘i’, quae consonantis 28vicem implebat. At qui ‘Troiam’ et ‘Maiam’ per unum ‘i’ scribunt, 29negant onerandam pluribus litteris scriptionem, cum 30sonus ipse sufficiat. Hanc enim naturam esse quarumdam litterarum 31ut morentur et enuntiationis sonum detinea‹n›t, quod 32accidit et in eo quod dicimus ‘hoc est’, cum ipsa vastitas litterae 33in enuntiatione pinguescat. Atque ipsa natura ‘i’ litterae est 34ut interiecta vocalibus latius enuntietur, dum et prior illam adserit 35et sequens sibi uindicat. Et cum appareat per unum ‹‘i’› 36‘Troiam’ scribi apud Graecos et ‘Maiam’, non est nobis altera ‘i’ 37necessaria, cum in ‹latino› nomine non scriptio immutetur, sed 38sola enuntiatio. Sic apud illos ‘μυῖα’ per unum ‘i’ scribitur, 39item ‘Θυιάς’. Licet repugnent Graeci quominus haec ‘i’ littera in 40unitatem cum aliqua vocali veniat, ut unam syllabam faciant, 41velintque ‘μυῖα καὶ θυιάς’ trisyllaba nomina esse, vincet tamen 42illos natura teste praeclaro, qui ait: 43ὑιός θ' υἱωνός τ' ἀρετῆς πέρι δῆριν ἔθεντο, 44nisi [si] hic versus a duobus anapaestis incipit, quod nullo modo 45potest fieri. Sed quotiens, ut supra diximus, duabus uocalibus 46interiecta haec littera est, duarum consonantium obtinet vicem. 47Sic non erit acephalus versus: 48Thy‹i›as, ubi audito[s] trepidant trieteri‹c›a Baccho, 49et: 50Troiaque nunc stares, 51et: 52aio te, ‹A›eacida, Romanos uincere posse. 53Nam nec Accium secuti sumus semper vocales geminantem, 54ubicumque producitur syllaba, quoniam expedita debet esse 55condicio scribendi. 1Hic quaeritur etiam an per ‘e’ et ‘i’ quaedam debeant 2scribi secundum consuetudinem graecam. Nonnulli enim ea 3quae producerentur sic scripse|runt, alii contenti fuerunt huic 4productioni ‘i’ longam aut notam dedisse. Alii uero, quorum est 5, 5item Lucilius, varie scriptitauerunt, siquidem in iis quae producerentur 6alia per ‘i’ longam, alia per ‘e’ et ‘i’ notaverunt, velut 7differentia quaedam separantes, ut cum diceremus ‘viri’, si essent 8plures, per ‘e’ et ‘i’ scriberemus, si vero esset ‘un‹i›us viri’, 9per ‘i’ notaremus. Et Lucilius in nono: 10‘iam puerei venere’ ‘e’[t] postremum facito atque ‘i’ 11ut ‹puerei› plures f[ac]iant. ‘I’ si facis solum 12pupilli pueri [et] Lucil[l]i hoc unius fiet; 13item: 14‘hoc illi factum est uni’, tenue hoc facies ‘i’: 15‘haec ille‹i› fecere’, adde[s] ‘e’, ut pinguius fiat. 16Idemque ‘peila’ quibus milites utuntur per ‘e’ et ‘i’ scribenda 17existimat, at ‘pilum’ quo pinsitur per ‘i’. Hoc mihi uidetur superuacaneae 18esse obseruationis. Nam si omnino in scribendo 19discernenda casuum numerorumque ambiguitas est, quid faciemus 20in his nominibus quorum scriptio discrimen non admittit[ur], 21ut ‘‹ae›des, sedes, nubes’, cum et una et plures eodem 22modo dicantur et scribantur? Quid cum dicimus ‘gestus, fluctus, 23portus’, cum et genetivus singularis et nominativus et accusativus 24et vocativus pluralis eodem modo scribantur? Quid 25denique in iis quae ambiguitatem habent inter nomina et verba, 26‹ut› ‘rotas, feras’? Nam tam hae ‘rotae’ ‘rotas’ faciunt quam| ‘roto’ 27‘rotas’ [rotat], et ‘fero’ ‘feras’ et ‘fera‹e›’ ‘feras’. Sic nec aliter scribitur 28‘amor’, et ex nomine facit ‘amoris’, ex verbo ‘amaris’. Satis 29ergo collectum quaedam per ‘e’ et ‘i’ non debere scribi, sed tantum 30per ‘i’, cum apud Graecos quoque ex veteri illa consuetudine 31inueniantur nomina quae per ‘i’ scribuntur, quamvis 32producte enuntientur. 8Quaeritur item ‘Iulii’ et ‘Claudii’ et ‘Cornelii’ utrum 9per unum ‘i’ productum an per duo debea‹n›t scribi. Et ratio 5, 10exigit ut huius ‘Iulii’ per duo ‘i’ scribamus, tam hercule[m] quam 11huius ‘pallii’ et huius ‘graphii’. Non enim tantum in masculinis 12hoc quaeritur, sed etiam in neutris, quoniam id postulat ratio. 13Nam quaecumque dativo singulari ‘o’ littera termina‹n›tur, ‘o’ 14in ‘i’ mutant manentibus ceteris litteris et sic genetivum faciunt, 15ut ‘maximo’ ‘maximi’, ‘candido’ ‘candidi’. Sic ergo in ‘Iulio’ nihil 16aliud quam ‘o’ debe[a]t mutari et in ‘pallio’, [atque] ut fiat ‘Iulii’ 17et ‘pallii’. Aeque hanc eandem ‹rationem› servare debemus in 18nominativis pluralibus, etiam si pauciores habeant syllabas in 19vocativo singulari. Sed quoniam invenimus et nominativum 20pluralem et dativum eiusdem numeri esse, ut ‘i’ littera terminatus 21nominativus adsumpta ‘s’ faciat dativum, detracta redeat 22rursus ad nominativum, ut in eo quod est ‘boni’ ‘bonis’, ‘mali’ 23‘malis’, ‘docti’ ‘doctis’, sic rursus e contrario, ‘Iuliis’ et ‘Claudiis’ 24si detraxeris ‘s’, relinquetur [ut] ‘Iulii’ et ‘Claudii’. 1Illud etiam adnotandum circa ‘i’ litteram est, quod ea 2quae nos per ‘ae’ antiqui per ‘ai’ scriptitauerunt, ‹ut› ‘Iuliai’ 3‘Claudiai’ ‘paginai’. Sed et quidam in hac quoque scriptione 4voluerunt esse differentiam, ut pluralis quidem numeri nominativus 5, 5casus per ‘a’ et ‘e’ scriberetur, genetivus vero singularis 6per ‘a’ et ‘i’, hoc quoque argumentantes, quod diaeresis sive 7dialy[p]sis illa dice[re]tur, a nominativo plurali non fit, sed ex 8singulari obliquo, cum dicitur ‘aulai in medio’ et: 9dives equum diues pictai vestis et auri, 10item ‘rei nostrai, faciendai, magnai’. Sed nihil obstat quominus 11hoc aut | illo modo in utroque numero scribamus, cum 12multa alia quoque nobis excogitanda sint, si velimus diversitate[s] 13scriptionis ambiguitatem casuum numerorumque discernere. 1Transeamus nunc ad ‘u’ litteram. A[c] plerisque 2super‹i›orum ‘primitivus’ et ‘adoptivus’ et ‘nominativus’ per ‘u’ 3et ‘o’ scripta sunt, scilicet quia sciebant vocales inter se ita confundi 4non posse, ut unam syllabam [non] faciant, apparetque 5, 5eos hoc genus nominum aliter scripsisse, aliter enuntiasse. Nam 6cum per ‘o’ scriberent, per ‘u’ tamen enuntiabant. Sed ratio illos 7praesumpta decepit. Ante enim respicere debebant, an hae duae 8vocales essent. Sed cum in superiore disputatione demonstraverimus, 9‘u’ totiens consonantis vim habere, quotiens pro eo 10ponitur, quod apud Graecos dicitur digamma, nihil vetat hic 11quoque tantum speciem ‘u’ litterae animadvertere, ‹sed› tamen 12aliam potestatem. Sic ‘nominativus’ duas quidem ‘u’ litteras habebit, 13sed priorem pro consonante, posteriorem pro vocali scilicet 14positam. Aeque ab ei‹s›dem ‘equus’ [equum] per ‘u’ et ‘o’ 15scriptus est, et quaeritur utrum per unum ‹‘u’› an per duo debeat 16scribi. Sed priusquam de hoc loquamur, ‘u’ litteram digamma 17esse interdum non tantum in his debemus animadvertere, 18in quibus sonat cum aliqua adspiratione, ut in ‘valente’ et 19‘vitulo’ et ‘primitivo’ et ‘genetivo’, sed etiam in his ‹in› quibus 20‹cum ‘q’› confusa haec littera est, ‹ut› in eo quod est ‘quis’. 21Nam si omnino haec vocalis esset ‘u’, pro|cul dubio haec syllaba 22longa esset, quoniam numquam duae vocales conveniunt, nisi 23ut longam syllabam faciant. Unde et in ‘equo’ ‘u’ pro consonante 24posita erit; et auribus quidem sufficiebat ut ‘equus’ per unum ‘u’ 25scriberetur, ratio tamen duo exigit. Nam cum sit genetivo casu 26‘equi’, dativo ‘equo’, atque novissima vocalis declinationis differentia‹m› 27faciat, nullam mutationem recipientibus consonantibus, 28necessarium est ut ‘equus’ quoque saluam habeat consonantem 29quae est in ‘equo’ et postea aliud ‘u’ habeat, ut adsumpta 30‘i’ faciat nominativum pluralem.